رشته حقوق یکی از شاخه‌های علوم انسانی است که از هزاران سال پیش تا امروز به‌طور مداوم تغییر و تحول پیدا کرده تا به شکل کنونی رسیده است. قوانین و مقررات در حوزه حقوق بر اساس قلمروی اجرا و وظیفه اجرایی، به انواع مختلفی تقسیم میشوند که یکی از این انواع، حقوق جزا است؛ حقوق جزا، حقوق کیفری و حقوق ارزش‌ها، هر سه نام‌هایی هستند که برای این شاخه از علم حقوق استفاده می‌شود. همانطور که از اسامی ذکر شده مشخص است، حقوق جزا وظیفه حفظ ارزش‌های جامعه و همچنین تنبیه کردن اشخاصی که این ارزش‌ها را زیر پا بگذارند، بر عهده دارد. در این مقاله قصد داریم بفهمیم حقوق جزا چیست و چرا حقوق جزا اهمیت دارد. در ادامه نیز به اصول و قواعد حقوق جزا اشاره نموده و شما را با تقسیم بندی حقوق جزا، تعریف جرم در حقوق کیفری، تعریف مجازات در حقوق کیفری و همچنین منابع حقوق جزا آشنا خواهیم کرد؛ پس همراه ما باشید.
تعریف حقوق جزا چیست
قبل از اینکه حقوق جزا را تعریف کنیم، بیایید معنای کلمه و مفهوم جزا را مورد بررسی قرار دهیم.
معنای لغوی کلمه جزاء را می‌توان این‌گونه بیان کرد: عوض نیکی یا بدی کسی را دادن
برای آنکه بفهمیم حقوق جزا یا حقوق کیفری چیست لازم است در ابتدا بدانیم علم حقوق در حالت کلی دارای دو شاخه اصلی حقوق خصوصی و حقوق عمومی میباشد که بر اساس این دسته‌بندی، حقوق خصوصی برای بیان قوانین و قواعد حاکم بر روابط اشخاص با یکدیگر به کار رفته و حقوق عمومی نیز برای تحکیم بر روابط حکومت و اشخاص مورد استفاده قرار می‌گیرد. یکی از زیرشاخه‌های علم حقوق عمومی، حقوق کیفری میباشد.
برای آشنایی بیشتر با مفهوم حقوق کیفری، آموزش زیر را مشاهده کنید:
با توجه به توضیح فوق، اگر بخواهید بدانید موضوع حقوق جزا چیست باید گفت که حقوق کیفری مجموعه قواعد و قوانینی است که نقش حمایتی از شهروندان و جامعه در برابر اشخاص مرتکب جرایم را ایفا می‌کند و مجازات متناسب با هر جرم کیفری را مشخص مینماید.
تاریخچه حقوق جزا
تاریخچه حقوق جزا به هزاران سال قبل و دوره تمدن‌هایی از قبیل تمدن بابل، یونان و روم برمی‌گردد که همگی دارای سیستمی برای مجازات مرتکبین تخلف و جنایت بودند. قانون حَمورابی که قدمت آن را در حدود سال 1760 پیش از میلاد تخمین زده‌اند (حمورابی نام شاه بابل بود که دستور نوشتن این قانون را داد) کهن‌ترین قانون شناخته شده میباشد که یک حاکم برای ملت خود وضع کرده است؛ این قانون در 282 ماده و در باب حقوق جزا، حقوق مدنی و حقوق تجارت وضع شده بود.
با بررسی تاریخ و گذشته در می‌یابیم که در زمان‌هایی که نهادی تحت عنوان دادگستری وجود نداشت، اشخاص در صورتی که با یکدیگر به تعارض منافع بر می‌خوردند، به جای شکایت به حکومت شخصا برای احقاق حق از دست رفته خود اقدام می‌کردند و حتی دست به تنبیه و مجازات شخص مقابل می‌زدند. اما به مرور زمان و با شکل‌گیری نظام قضایی و جرم تلقی شدن اقدام خودسرانه، قانون تعیین کرد که اشخاص برای احقاق حقوق پایمال شده خود، موظف هستند پیگیری و مجازات مسببین را به حکومت بسپارند و چنانچه شخصی خودسرانه دست به مجازات دیگران بزند، مجرم شناخته خواهد شد.
با توجه به تعریف فوق، مشخص است که یک سوی حقوق جزا همواره حکومت بوده و بنابراین واضح است که حقوق کیفری زیرشاخه حقوق عمومی میباشد.
اهمیت حقوق جزا
همانطور که پیشتر گفته شد، یکی از مزایای مهمی که قوانین کیفری به انسان‌ها ارزانی داشته است، امکان دریافت حمایت از طرف حکومت آن‌هم زمانی که مورد ظلم و یا جنایت قرار می‌گیرند است.
از ویژگی های حقوق جزا که می‌توان ذکر کرد، این است که یک عامل تنبیهی و تربیتی برای مرتکبان جرایم و همچنین یک عامل بازدارنده برای ارتکاب جرم توسط شهروندان است. اهمیت حقوق جزا زمانی درک می‌شود که بدانیم اگر چنین قوانینی وجود نداشت، انسان‌ها هنوز هنگام بروز تعارضات و یا مورد جرم و جنایت واقع شدن، بهصورت کاملاً غیر متمدنانه شخصاً دست به اقدام برای مجازات شخص مقابل می‌زدند؛ نتیجه این اتفاق، هرج و مرج و نا امنی بود. بنابراین یکی از مهم‌ترین مزایای حقوق کیفری ایجاد امنیت اجتماعی و جلوگیری از اقدامات خودسرانه است.
تا اینجا با تعریف حقوق جزا، تاریخچه حقوق کیفری و اهمیت حقوق جزا آشنا شدید؛ با ادامه مقاله همراه باشید تا اصول کلی حقوق جزا، تقسیم بندی و منابع حقوق کیفری را برای شما توضیح بدهیم.
تقسیم بندی حقوق جزا
تا اینجا با تعریف و تاریخچه حقوق جزا آشنا شدیم اما اقسام حقوق جزا چیست؟ اقسام حقوق کیفری عبارت‌اند از حقوق جزای عمومی و حقوق جزای اختصاصی که هر یک دارای توصیف و دایره عملکرد خاص خود هستند. بیایید بررسی کنیم که تفاوت حقوق جزای عمومی و حقوق جزای اختصاصی چیست. همانطور که از نام اقسام حقوق کیفری مشخص است، حقوق جزای عمومی شاخه‌ای از حقوق کیفری است که قواعد کلی و مشترک جرایم و مجازات‌های مربوطه را مورد بررسی قرار می‌دهد و در حالت کلی بر همه جرایم نظارت دارد.
اگر می‌خواهید بدانید حقوق جزای عمومی چیست آموزش زیر را مشاهده نمایید:
آموزش حقوق جزای عمومی
اما حقوق جزای اختصاصی نیز یکی دیگر از تقسیمات حقوق کیفری است که بر خلاف حقوق جزای عمومی، در جرایم خاصی از قبیل کلاهبرداری، دزدی، قتل و … ابراز وجود کرده و به بررسی جرایم می‌پردازد. بنابر تعبیر حقوقدانان، حقوق جزای اختصاصی را می‌توان مهم‌ترین بخش حقوق کیفری دانست که در آن اعمال و رفتارهای مجرمانه توصیف، ارکان آن تعریف و مجازات آن مشخص می‌گردد.
اگر تمایل دارید دقیق‌تر بدانید حقوق جزای اختصاصی چیست آموزش زیر را دنبال کنید:
عناصر تشکیل دهنده جرم چیست
عناصر تشکیل دهنده جرم عبارت‌اند از عنصر قانونی جرم، عنصر مادی جرم و عنصر معنوی جرم (روانی یا اخلاقی). هر یک از 3 مورد ذکر شده دارای خصوصیات خاص خود هستند و برای اینکه بخواهیم عناصر تشکیل دهنده جرم را بهتر بشناسیم، لازم است تا معنای کلمه جرم را بدانیم.
تعریف جرم کیفری چیست
کلمه جرم در اصطلاح فقهی مترادف با معصیت بوده و بهمعنای گناه، بزه و خطایی است که مستلزم کیفر دنیوی میباشد.
برای درک بهتر اینکه معنای جرم در حقوق جزا چیست و پدیده جنایی به چه معناست، اشاره می‌کنیم به تعریفی از دانشمند ایتالیایی به‌نام کارارا که دربرگیرنده عناصر تشکیل دهنده جرم بوده و به‌نظر تعریف کاملی میباشد:
پدیده جنایی عبارت است از نقض یکی از قوانین کشور بر اثر عمل خارجی شخص که متضمّن ایفای وظیفه یا اعمال حقی نبوده و قانون هم برای آن مجازات تعیین نموده باشد.
همچنین بد نیست اشاره کنیم به تعریفی از یک پژوهش علمی که بر اساس تعریف جرم در قانون مجازات اسلامی سال 1392 انجام شده و منتشر گردیده است:
هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که از جانب شخص دارای قابلیت اسناد بهصورت عمدی یا غیرعمدی انجام یافته و در این قانون یا سایر قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی برای آن مجازات و اقدامات تأمینی و تربیتی مقرر شده باشد، جرم محسوب می‌شود.
تعریف مجازات در حقوق جزا چیست
در بخش قبل با تعریف جرم کیفری آشنا شدیم؛ حال با بیان ساده می‌توان گفت شخصی که جرمی مرتکب می‌شود، بر اساس قانون، مستوجب تنبیه است که این تنبیه یا کیفر را مجازات می‌گویند.
مجازات بر اساس جرم مرتکب شده متفاوت بوده و دارای ویژگی‌های خاص و البته انواع و میزان متفاوتی میباشد. اصول و ویژگی‌های که مجازات باید داشته باشد عبارت است از:
- قانونی بودن مجازات (به این معنی که میزان مجازات باید در چارچوب قانون بوده و تنبیه مجرم خارج از میزان معین شده در قانون نباشد.)
- شخص محور بودن مجازات (به این معنی که تنها شخص مجرم باید مورد تنبیه واقع شود و مجازات نباید دامن‌گیر افراد دیگر از جمله اطرافیان مجرم شود.)
- متناسب با فرد باشد (در قانون مجازات‌هایی که برای جرایم در نظر گرفته شده دارای بازه بوده و قاضی می‌تواند بر اساس تشخیص خود از شخصیت فرد، حداقل یا حداکثر مجازات را برای شخص در نظر بگیرد.)
- یکسان بودن مجازات برای جرایم مشابه (به این معنی که عدالت در خصوص همه افراد با جرم مشابه رعایت شده و یکسان و برابر با هم مجازات شوند.)
بر اساس قانون مجازات اسلامی، مجازات در ایران دارای انواع زیر میباشد:
- حدود (برای جرایمی که مجازات آنها در شرع دین مبین اسلام تعیین گردیده مثل شرب خمر.)
- قصاص (برای مجازات جنایات عمدی که در خصوص جان انسان‌ها و منافع جمعی انجام می‌گیرد مثل قتل عمد.)
- دیات (برای جنایات غیر عمدی که در حق جان انسان‌ها و منافع جمعی انجام می‌گیرد و مجازات قصاص به آن تعلق نمی‌گیرد.)
- تعزیرات (برای جرایمی که شخص مخالف شرع یا قوانین حاکمیتی انجام می‌دهد که دارای 8 درجه میباشد و شدیدترین آن مجازات تعزیری درجه ۱ است.)
منابع حقوق جزا چیست؟
منابع حقوق جزا در هر کشور متفاوت بوده و در ایران نیز منابع خاصی برای حقوق کیفری قابل استفاده میباشد. به‌طور کلی منابع حقوق کیفری به 3 دسته منابع قانونی (متن قانون و آرای وحدت رویه)، منابع شرعی (احکام و موازین دینی) و عرف و عادت تقسیم می‌شود.
نخستین گزینه از منابع حقوق کیفری، منابع قانونی است که در ایران می‌توان برای حقوق جزا به متن قانون مجازات اسلامی، قانون آیین دادرسی کیفری و قوانین خاص مرتبط با جرایم و … رجوع نمود.
همچنین دیوان عالی کشور نیز به‌عنوان عالی‌ترین مرجع قضایی در ایران، یکی از مواردی است که می‌توان به آرای آن درباره دعاوی کیفری رجوع کرده و به‌عنوان منبع قانونی حقوق جزا به آرای وحدت رویه‌ای که این نهاد حقوقی صادر مینماید استناد نمود. آرای صادره توسط دیوان عالی کشور در حکم یک قانون مصوب در نظر گرفته شده و لازم الاتباع است (منظور از لازم الاتباع این است که مخاطبین رأی موظف‌اند از مفاد و مواد مطروحه در رأی تبعیت نمایند و حق سرپیچی از آنها را ندارند.)
دومین مورد از فهرست منابع حقوق کیفری، منابع شرعی است که شامل احکام و موازین شرعی و دینی میباشد؛ این احکام از کتب دینی از جمله قرآن کریم و یا اجماع نظر حقوقدانان اسلامی استخراج می‌گردد.
آخرین مورد از منابع حقوق جزا در ایران، عرف و عادت بوده است و به این معنی است که چنانچه در نظر عرف و عادت جامعه عملی جرم تلقی شود، این عمل مستلزم مجازات است. این منبع حقوق جزا، در گذشته نقش بارزی در دعاوی حقوقی داشته است اما در حال حاضر با توجه به متن ماده 2 قانون مجازات اسلامی و همچنین ماده 3 آیین دادرسی مدنی، عرف و عادت نمی‌تواند در تمامی دعوای به‌عنوان منبع حقوق کیفری تلقی شود و تنها در موارد خاص کاربرد خواهد داشت.
ماده 2 قانون مجازات اسلامی بیان می‌دارد:
هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که در قانون برای آن مجازات تعیین شده است جرم محسوب می شود
و همچنین ماده 3 آئین دادرسی مدنی بیان می‌کند:
قضات دادگاه‌ها موظفند موافق قوانین به دعاوی رسیدگی کرده، حکم مقتضی صادر و یا فصل خصومت نمایند. در صورتی که قوانین موضوعه کامل یا صریح نبوده یا متعارض باشند یا اصلاً قانونی در قضیه مطروحه وجود نداشته باشد، با استناد به منابع معتبر اسلامی یا فتاوی معتبر و اصول حقوقی که مغایر با موازین شرعی نباشد، حکم قضیه را صادر نمایند و نمی‌توانند به بهانه سکوت یا نقص یا اجمال یا تعارض قوانین از رسیدگی به دعوا و صدور حکم امتناع ورزند والا مستنکف از احقاق حق شناخته شده و به مجازات آن محکوم خواهند شد.
حقوق جزا در تحصیلات دانشگاهی
با توجه به توضیحات ذکر شده، قطعاً قانع شده‌اید که حقوق جزا شاید یکی از مهم‌ترین اجزای علم حقوق بوده و در ایران نیز دایره اختیارات زیادی را به خود اختصاص داده است. با توجه به میزان بالای اهمیت حقوق کیفری، بدیهی است که این جنبه از علم حقوق، جای خود را در تحصیلات آکادمیک رشته های مختلف دانشگاهی و آزمون‌های شغلی باز کرده است.
در بسیاری از گرایش‌های تحصیلی کارشناسی ارشد حقوق و همچنین آزمون‌های شغلی حقوقی مثل آزمون وکالت و قضاوت، حقوق جزا یکی از دروس آزمونی با تعداد سوال زیاد و ضریب بالا بوده و تسلط بر آن می‌تواند تأثیر زیادی در پذیرفته شدن و کسب رتبه خوب در آزمون داشته باشد.
برای اطلاع از ضرایب دروس آزمونی در کنکور کارشناسی ارشد حقوق روی این لینک کلیک کنید:
تحصیل در رشته حقوق جزا
یکی از رشته‌های تحصیلی محبوب که علاقه‌مندان زیادی را به خود جذب می‌کند، رشته حقوق جزا و جرم شناسی است که همانطور که از اسم آن پیدا است، از جنس علم حقوق کیفری میباشد. حقوق جزای اختصاصی و عمومی در کنکور کارشناسی ارشد گرایش حقوق جزا و جرم شناسی، هردو دارای ضریب 3 می‌باشند؛ بنابراین بدهیی است که تسلط بر این دو درس، تا حدود زیادی داوطلب را به کسب رتبه خوب نزدیک می‌کند.
با توجه به میزان جرایم کیفری که در کشور اتفاق می‌افتد و نیاز جامعه به حقوقدانان، می‌توان بازار کار و آینده شغلی رشته حقوق جزا و جرم شناسی را مثبت در نظر گرفت. البته لازم است بدانید برای اشتغال و کسب درآمد از طریق وکالت دعاوی کیفری، باید پروانه وکالت داشته باشید و این مورد، مستلزم شرکت در آزمون وکالت، اخذ پروانه و گذراندن دوره کاراموزی است.
برای دریافت راهنمایی و برنامه ریزی آزمون وکالت روی لینک زیر کلیک نمایید:
جمع‌بندی
حقوق جزا یا حقوق کیفری یا حقوق ارزش‌ها، یکی از بخش‌های علم حقوق عمومی است که از هزاران سال پیش تاکنون نقش مهمی در تمدن و ارتقای فرهنگ زندگی انسان‌ها داشته است؛ قانون حمورابی کهن‌ترین قانون شناخته شده‌ای است که حاکمان برای ملت خود وضع کرده‌اند. ما در این مقاله یاد گرفتیم که حقوق کیفری چیست، با تاریخچه، تقسیم بندی و اهمیت آن آشنا شدیم و اصول و قواعد کلی حقوق جزا را یاد گرفتیم. در ادامه با منابع حقوق جزا در ایران آشنا شدیم و در نهایت در خصوص میزان اهمیت علم حقوق کیفری در تحصیلات دانشگاهی و آزمون‌های حقوقی نکاتی را فرا گرفتیم. شما در تکمیل این مقاله چه نکاتی به ذهن‌تان می‌رسد؟ لطفا سوالات و نظرات خود را در قسمت نظرات با ما در میان بگذارید. از اینکه تا انتهای این مقاله با ما همراه بودید از شما ممنونیم
سوالات متداول
تعریف حقوق کیفری یا حقوق جزا چیست
حقوق کیفری مجموعهای از قوانین حقوقی وضع شده برای حمایت از شهروندان و جامعه در برابر اشخاصی که مرتکب جرم میشوند میباشد که مجازات متناسب با جرم کیفری را مشخص مینماید.
عناصر تشکیل دهنده جرم چیست
عناصر تشکیل دهنده جرم شامل عنصر قانونی جرم، عنصر مادی جرم و عنصر معنوی جرم میباشد.
معنی جرم کیفری چیست
واژه جُرم در اصطلاح فقهی، مترادف با کلمه معصیت بوده و بهمعنای گناه، بزه و خطایی میباشد که مستلزم و مستوجب کیفر دنیوی است.
تعریف مجازات در حقوق جزا چیست
شخصی که جرم یا جرایمی را مرتکب شود، طبق قانون، مستوجب تنبیه بوده که به این تنبیه یا کیفر، مجازات می‌گویند.
مجازات باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد؟
1- مجازات باید قانونی باشد؛ 2- مجازات باید شخص محور باشد؛ 3 مجازات باید متناسب با شخصیت فرد باشد؛ 4- مجازات باید عادلانه و برابر برای جرایم مشابه دیگران باشد
مجازات بر اساس قانون مجازات اسلامی دارای چه انواعی است؟
مجازات بر اساس قانون مجازات اسلامی دارای 4 نوع حدود، قصاص، دیات و تعزیرات میباشد.
منابع حقوق جزا در ایران چیست؟
حقوق کیفری در ایران بهصورت کلی دارای 3 نوع منابع قانونی (متن قوانینی مثل قانون مجازات اسلامی، قانون اساسی، آرای وحدت رویه، قانون آیین دادرسی کیفری و ..)، منابع شرعی (متن کتب دینی و اجماع نظر حقوقدانان اسلامی) و منابع عرفی و عادت در موارد خاص میباشد.
فرجام خواهی حقوقی چیست؟ شرایط و مراحل فرجام خواهی
حقوق خانواده چیست؟ آشنایی با مباحث حقوقی خانواده
قانون کار چیست؟ مهم ترین نکات قانون کار
حقوق اداری چیست؟ + اهداف و منابع حقوق اداری
حقوق اساسی چیست؟ + موضوعات و منابع حقوق اساسی
حقوق تجارت چیست؟ هر آنچه لازم است درباره حقوق تجارت بدانید
معرفی رشته حقوق | بازار کار، درامد و تحصیل در رشته حقوق
حقوق جزا یا حقوق کیفری چیست؟ اهمیت حقوق جزا